I te fakamatatau atu o te tutu’u a ‘Uvea-nei mo Futuna i te mapé, ki Falanisē pea mo ‘Eulopa, e tou sisio ai e tutu’u nāua, o tafa ҆osi ki lalo! Pea ko te folau mai kiā motu ‘aia, e ko he toe folau loaloaga. Kae ko he fa’ahiga folau e lahi ‘ona lelei. He ko te hoki fai foki ē ki ni motu matalelei, i tona ’uhiga ҆aē ҆e he’eki lahi tonā mamatá, o fakatupu ’aki tonā fakagalogata’a, pea ҆e faigafua ҆osipē te nofo ai.
Ko ai e feala ke nonofo ai ?
Ko ‘Uvea mo Futuna ҆e ko he telituale o te Lepūpilika Falanỉ, e fakalogo pē ki te fenua e ke kau ai, he ko ogaoga o te hū kiā motu ҆aia e tataupē mo ҆aē o te hū ki Falanisē. E kita ҆alu pē o kumi logo i te ҆ū falefakafofoga o Falanỉ (‘āpasate mo te kōsulā) pē i te pasina neti pē site o te Pelefē i ‘Uvea mo Futuná.
Ko te kumi nofo’aga (hikinofo’aga) ki Uvea mo Futuna
Ko motu ҆aia e folaumai ki ai ia he sitima « fetuku-kotenea », i te ҆osi o vāha’a e tolu. Pea ҆iloga ҆aē e fia ҆aumai hana ‘uta, e fealapē tana fakafelāve’i kihe tahi o te ’ū pilo e gāue ki te fetuku o te ҆ū utá, o fuafua ai he taupa’aga (tevī) ki te ҆aumai o tana liuga i te sitimá.
Pea i tona ҆uhiga ҆aē, ko te kāpani vakalele e tahipē, e ina fai te fefolau’aki i te vaha o NiuKaletonia mo Uvea-nei, ia te kāpani « aircalin », ko me’afuli ҆e tuha mo te « feleti vakalele» (fret aérien) e fakafelōgoi ki te pilo o te kāpani ‘aia.
Pea ki te fakalēkula o te tukuhau (franchise) o koloa e ‘aumai mai tu’apule’aga e he tahi e hū mai e felōgoi pē ia ki te pasinaneti (site) o te Pelefē o ‘Uvea mo Futuná.
Kote’uhi ke malu’i fakatelituale aipē te nātulā mo te ‘ulufenua (biodiversité) mai ni mikolope fo’ou e feala ke ulu mai, koia ҆aē e tonu ai ke fakalaka te utá, i te selevisi fitosanitea (BIVAP).
҆’E i ai mo te falepa’aga i te Telitualé, ko te falepa’aga o ‘Uvea mo Futuna, ia te BWF, ko te hoa pē o te falepa’aga o Niu-Kaletonia ko te BNP, e toe ma’u ai mo te ‘ū masini tohofalā, tahi i ‘Uvea, tahi i Futuna. E fealapē mo te avahi o hokita nūmelo pa’aga. Pea, ‘uhi ko te tu’umau o te mālohi o te falāpasifiká mo te falā‘Eulopá, ‘e feala ai te to’o fo’ifalā ҆aki he « katepa’aga » e tāpiki kihe nūmelo pa’aga i Falani kae mole kita totogi he me’a.
Ko te selevisi ҆aia e ina ‘ave pea mo ina talifaki ai ‘ia te meli mo te ‘ū fakamolimoli (colis postal). E mole i ai he tagata tufatohi i ‘Uvea mo Futuna. Ko te SPT e ina fakatau ni kate SIM ke feala ai hauma’u te alagā-telefoni-fe’ave’aki (to’oto’o) i te 4G, ki te telituale kātoa. E ma’uaipē mo ni «‘āponemā» pe’e « kate‘initē » (recharges), tatau pē pe’e i ai hou hū’aga ki te neti pe’e ki te telefoni pē pea mo te SMS.
E toe foaki pē foki e te SPT he hū’aga ki te neti (initineti) pe ki te takitokotahi pe kite ’ū matanigāue.
E i ai mo te ki’i tohi mo’o talitali o te kau gāue ma’u tu’ulagá kua hīno’i (ke omai ki ʼUveanei) e natouma’u ai ni tali kiā fehu’i i tanatou tau mai mo ҆anatou utá. Pea kiā fehu’i leva e kei toe, ke koutou fakafelōgoi pē ki te kautahi o te CCIMA (chambre de commerce, industries, métiers et agriculture : kautahi fai koloa, te ‘ū «‘initusitilī», te ‘ū mētiē mo te gāuekele).
Ko te ҆ū tukuhau ki te lātuaní
Ko koloa fuli e ҆aumai mai tu’apule’aga ki te telituale o ‘Uvea mo Futuná, e tonu ke fakahā i tana taumaipē, ki te pilo o te lātuaní, he ko ia e ina fakatu’utu’u ia te ’ū tukuhau e tonu ke hu’i.
I te temi kua fai ai he fetogi o te nofo’aga tāfito o he tahi ki te telituale mai Falani pe mai he fenua e kau i te tu’u tahifaka’Eulopa pe mai he tepalatemā pe mai he COM pe mai he fenua matāpule, ko koloa o te ҆apí mo koloa takitokotahi ‘aē kua fualoa takita faka’aogá e mole faka tukuhau ia. Pea ҆e mole kau ai te ҆ū me’a fagona masini.
Ko fakamahino fuli ke fakakātoa e ma’u i te pāsinaneti o te nofo’aga o te Pelefē (kōvanā).
Pea ko koloa fuli ʼe ҆aumai o ҆uhiga mo te fakahoko o hakita gāue e fakama’ua ia ki te tukuhau o koloa e hū mai (ko tona tau ko te 20% o te tau falā o te totogi o te me’a gāue), pea fakama’ua ki te tukuhau fakalātuani (ko tona tau ko te 10% o te taufalā o te koloa), pea toe fakama’ua foki ki te tukuhau e tuha mo te ma’uhiga o te koloa ʼaē ʼe ʼaumai, ko tona tau ko te 2%.
Ko te kātoa o tukuhau e tonu ke faka’apa’apa’i o ҆uhiga mo me’a fuli o te ҆ū uta ҆aia e ma’u pēia i te selevisi o te Lātuanỉ.
Ko fakamahino o ҆uhiga mo te mālōlō fakasinỏ
Ko te fai o te ҆ū faito’o pea mo te foaki faito’o i ʼUveanei mo Futuna e mole totogi he me’a e tahi (kalātuī).
Pea ko te tohi o tokita higoá, ke kita kau ki he kēsi haofaki ma’uli (pē « mutuele ») e mole ҆aoga ia, gata tahipē ki te haofaki e tuha mo te faifolau.
Ko te ʼū fakatu’utu’u o te mālōlō fakasino i ʼUveanei mo Futuna, e fakalogo ia ki te « lōpitali fakapule’aga » (agence de santé), ҆aia e ina fakahinohino te fakahoko o te gāue ki te falemahaki, te fai o te ҆ū faito’o mo te tau’i o te ҆ū mahakipea mo te foaki leva o te ҆atu faito’o.
Ko ʼUvea kua i ai tona falemahaki (lōpitali) e tu’u i Sia mo te ҆atu falefaito’o, ҆iā palokia e 3 o te motủ. Kae, i Futuna, ko te faito’o o te kau mahakí e fakahoko i te falemahaki, ko Kaleveleve.
Ko te falemahaki ҆aē i Sia, e ma’u o na moe’aga e 42, mo te kogafale faitafa, mo te kogafale faka’alamahaki (réanimation), mo kogafale muli’ifaitama mo faifānau e 2, mo te kogafale failātiosino, mo te kogafale « faisikanea », mo te kogafale to’o nifo, mo te kogafale « fai lātio ekokalafī mo mamokalafī », mo te kogafale faisivi (lapolatuā) pea mo te falamasī (faleto’ofaito’o).
I Futuna leva ia, i te falemahaki o Kalevelevé, ko ҆ona moe’aga e 9, pea ҆e fakahoko ai mo te ҆ū ҆uluaki haofaki ma’uli mo te faito’ó : e fai ai te vākai-mahaki; pea ʼe ma’u ai mo te kogafale to’onifo, mo te selevisi malu’i o fa’ē mo fānauliliki (PMI Protection Maternelle et Infantile) mo te kogafale failātiosino, mo te kogafale faisivi (lapolatuā), mo te kogafale muli’i o te haha’i fafine (sinekolosī), mo te kogafale muli’i faitama mo faifānau, pule’aki mo’o tā’ofi fakatomu’a o te ҆ū mahaki, faito’o fakavilivili (urgences). Pea kā ko ni mahaki faigata’a (mole lava’i tona faito’o i Futuna) e folau ʼevasane ki ʼUvea.
E toe faka talitali putuputu pē foki mo ni toketā poto fakafa’ahigamahaki (Sepesialisi) i te Telituale.
Pea ki te kau mahaki ҆aē ʼe faigata’a ҆aupitō ʼonatou mahakí (patolosia), ʼe faka folau ʼevasane nātou ҆aia ki Niu-Kaletōnia pe ki ʼOsitalalia pe ki Falani ҆osi.
I te kua hū a ʼUvea mo Futuna ki te felōgoi vave aupitō i te initineti kua fai ai e te falemahaki ana ʼuluaki felōgoi mo vākai-mahaki i te fa’ahi ҆aia o te « faito’omaimama’o / felōgoi neti fakatōketa » (Télémédecine, téléconsultations), i te faka’osi o te ta’u 2018. Pea ʼe hoko atu ai leva anai te ʼū felōgoi ʼaia, fakatahi mo Falani.
Ko te omai fakafāmili
Ko ʼUvea mo Futuna ʼe kei ma’u aipē ni fa’ahi lelei ʼaupitō mo’o nofo ki ni fāmili. He mole i ai ni faifakapō, pea ko te nātulá e kei haohaoa pē, o hagē ko te temi ҆āfea pea ҆e fealapē mo te fai ai o ni faigao’i i te taí mo te ҆ū mala’e i tu’a, pea ko te ҆aelé (kilimā) e vevela mo māfana fe’auga pē i te ta’u kātoa, e ko fa’ahiga me’a lelei ҆aia e manako ai te haha’i.
E mole i ai he « teate (teatā) » mohe « sīnemā/sēnimā » i ʼUvea mo Futuna, kae ҆e lahi ai ni kau tahi faigao’i mo fakafenua e natou teuteu’i ni fakatahi iā fa’ahi ʼaia, tataupē i te kau ʼUvea mo te kau Futuna, pea mo te kau papālagi.
Ko te akó
Ko te akó e fai noa, ҆e mole totogi he me’a. E fakahoko te akó i te telituale o a’u ki te pakaloleá. E mole i ai, i te temi ҆aenī, he vāega o te ako mā’olugá i ʼUveanei mo Futuna; ʼe kei hoko atu pē te ’ū tālaga mo te ʼUnivelesitē o NiuKaletōniá o ҆uhiga mo te fa’ahi ҆aia.
Pea ko te ako fakapule’aga ҆aē e ui ko te ako mālaló, e fakahoko ia e te Pilo taki o te lotu Katoliká. Kae ki te ako fakapule’aga o tona luá matatu’ugá, e fakalogo tahipē to’oná fakahoko ki te pule o te Visileketolā.
E lau ko faleako mālalo e hiva o te telitualé, i ʼUveanei, kaenima i Futuna, mo kolesio e fā i ʼUveanei, pea mo he kolesio o te vāega akogāue, kae lua i Futuna, pea ko līsē e lua i ʼUvea, ko he līsē ki te ako māhani pe senelale (général) pea mo fakatekenolosia mo ҆ona vāega ako gāue, pea mo he tahi līsē ki te ako gāue-kelé.
Ko te gāue neti fa’ifa’italiha mai ʼUvea mo Futuna
Talumai te māhina o ҆aukusitō 2018, ko ʼUvea mo Futuna, kua nā hū leva ki te nivō ha’ele vave ҆aupito o te Neti (ʼinitineti) ʼuhi ko te kapa Tui Sāmoá. Koia, ko gāue faka’ekonomika e tokoni ki ai te ʼinitinetí, kua liliu ko gāue kua fakamu’amu’a e te Telitualé.
E ma’u ai leva foki anai e te kau gāue feolo’aki o te Neti pea mo te kau gāue o te ʼekonomī numelike (économie numérique) i ʼUveanei mo Futuna ni faigamālie ki tanatou gāué, tataupē i te fa’ahi o te ҆ū matani-gāue i ʼUveanei kua lolotoga fetogi e te Neti pea monātou ҆aē gāue mai he potupē. E feala ai foki kiā nātou ia tanatou ma’u ia faigamālie fakatelituale, i te fa’ahi o te haha’i gāue, pea mo te ҆ū me’a gāue, pea mo te ʼū tukuhau.
E i ai he fakatahiga matani-gāue e natou ʼamanaki foaki ki te kau gāue ҆aia ke natou tahi lue tona gāue’aga kua fakapipiki kātoa ki te neti…, mo honatou sio’aga foki i ҆alonei !