Ko te fakapa’aga o he laga gāue i Uvea-nei mo Futuna.

He ko te kau Uveá mo te kau Futuna kua a’u tanatou akỏ ki he nivō lelei, ’uhi ko te fa’ahiga fakahoko o te Ako e Falani, o natou popoto ai i te palalau lelei i te lea fakafalani, i he kogafenua (o te Pasifika) e palalau tonatou haha’i tokolahi i te lea fakapilitāniá. Ko he haha’i tali kāiga-lelei ki te kau matāpulé pea ’e natou fakama’uhiga ’aupitó te fevaevae’akí mo te fetokoni’akí, ko te haha’i o Uvea mo Futuna e kei natou talavou mo mohu faiva, pea ’e ko te toko 40% e he’eki ta’u 20 (sivi lau haha’i o te ta’u 2003). E toe ’iloga foki mo te agalelei tu’uma’u o tona haha’í, i te mole hoko putuputu ai o ni agatu’u.

Ko te fakatu’utu’u o te ʼū tukuhau, mai tona fakatu’u ki tona fakataupa’agá, e fakalogo tahipē ki te fakasiosio a te Fono o te Telitualé, o mulimuli ki te faka’alutahi o te ʼalatike 74 o te Kositutisio Falaní, mo te lao tāfito o te Telituale n°61-814 o te ʼaho 29 o sūlio 1961, pea mo te Tēkelē n°57-811 o te ʼaho 22 o sūlio 1957.

I te fa’ahi ’aia, e ma’u ai e te Telituale o ’Uvea mo Futuna ia he fa’ahiga fakatu’utu’u tukuhau makehe ’uhi ko te mole fakatukuhau :

• Te ’ū totogí mo alagā pa’aga fuli e kita ma’u
• Te ’ū sōsiete, mo te ’ū ’apí
• Te ’ū koloa faka’ona
• Te TVA (tukuhau o koloa fuli)

Ko te fa’ahiga fakatu’utu’u tukuhau ʼaia ʼe fakafalala tāfitopē ki te fakatukuhau o koloa fuli ʼe hū mai ki te Telitualé. Pea ko te kau ʼUvea mo te kau Futuná mole fakama’ua nātou ia ki te CSG (tokoni fakasosiale fakatahi) pē ki te hu’i o te CRDS (ma’ua fakasosiale).

Pea, ’uhi ko te fa’ahiga makehe’aga ’aia, koia ’aē e kaugamālie ai te ’atu sōsiete mai tu’a pule’aga pea mo te kau pātolō ma’u-vaka-lalahi e natou omai o fakanūmelo ’onatou vaká i ’Uvea-nei mo Futuna.

He ko te falā ’aē e faka’aoga i ’Uvea mo Futuna e ko te falā pasifika pē ia (XPF ou FCFP) o hagē ’osipē ko Niu-Kaletōnia mo Tahisi. Ko tona ’uhiga foki ko tona lua fa’ahiga pa’aga ’aia e faka’aoga i te loto Lēpupilika Falani.

Ko te falā Pasifiká e tu’uma’upē tona mālohi mokā liliu ki te falā ’Eulopa. Koia ’aē mole fakatu’ania ai te hū atu, kiā māketi pa’aga o te ’Eulopa. Ko te falā Pasifiká e tufa mai e te IEOM (falefa’upa’aga fakapule’aga o fenua mama’o o Falani). Ko te fo’i afe (1000) i te falā Pasifiká e tatau mo te 8,38 falā ’Eulopa.

Ko te Telitualé, ’uhi ko tana tāpiki ki Falanisé, ’e malu tu’uma’u aipē tona ma’uli fakapolitiké, o tupu ai te fīmālie o ni laga-gāue pea ’e ina faka’aoga lelei ai mo te ’ū selevisi fakapule’aga o Falani.

Pea ko te kapa Tui Sāmoa e ina toe foaki ki te telitualé ia hona hū’aga atu o kau kiā felōgoi ’initineti ha’elevave’aupitó, o faigafua ai ki te Telitualé tana fakatalitali ni matani-gāue mai tu’apule’aga.

Ko ’atu selevisi tāfito fakapule’aga (te hila mo te vai inu) kua tuku fakatelituale ia i ni tohi tālaga ki he sōsiete e ’Ekonomī Fa’ahilua (économie mixte). Pea ’e faiga’i ke fakahifo māmālie te totogi o te hilá i te 80%, ke tatau mo Falani, o kamata atupē i te teminei o a’u ki te ta’u 2020.

Pea mo te tahi ’aeni me’a, ko te akó pea mo te falemahakí e mole totogi he me’a e tahi e te haha’i kātoapē.

Ko te tu’u fakaseokalafia o Motu ko ’Uvea mo Futuna, ko te tupu’aga ’aia o te mu’a a te Telituale i te aho kātoa e tahi, i te ’Eulopá (pea mo hola e 11 i Palesi).

Ko te feovī mo Fisi, Niu-Kaletonia mo ’Ositalalia pea mo Niu-Silani, ’e fakatupu’aki te tu’u a ’Uvea mo Futuna i he loto Māketi lahi o te kau Tulisi, pea, i te loto Māketi ’aia e fakalaka ai, i te ta’u fuli, he haha’i folau e lau’i teau afe mo teau afe. Pea kua ma’u pē i te mala’e vakalele fakavaha’apule’aga o ’Ualisi-Hihifo ia ogaoga fuli mo’o fakatalitali te tauholo mai a te haha’i folaú.

Ko mālohi-takitaki o te Telitualé kua natou tā’ofi te gāue’i o te faitulisi ki ’ana gāue lagafenua ma’uhiga kiā ta’u kā hoko mai.

O toe fēiapē ki te Ekonomī o gāue fakatulisi e vave ’aupito anai hana hake pea e mahino papau e fua lelei anai kiā fa’ahi fuli ’alā o te ma’uli faka’ekonomiká.

Mo ’ihi matapuna o te ’ū enelesiá ʼe feala tonatou fakafo’ou (o hagē ko te hilala’ā pe’e fotovolotaike, hilamatagi, hilavai), e ko fa’ahiga me’alelei ’aia kua ’osi faka’aoga pē ia, kae mole he’eki fe’auga tonatou gāue’i.

Kua ’osi fai pē e te Telitualé o ’Uvea mo Futuna ia he fakatu’utu’u tokoni ki te fakatupu, pē ki te fakaha’ele o ni matani-gāue fakatelituale : Ko te Tohilao Fakatelituale o Pa’agalagagāue (CTI). Ko ia e ina foaki he tokoni falā e feala ke kaku tona taupa’aga ki te 40%, o fakagatapē ki te 4 miliona falā pasifika.

’E ina toe fakafeala te hu’i o tukuhau o totogi e lī e te kau pātolō, lolotoga ta’u e 2 ; pea mo he fakahifo i te 50% o tukuhau o me’agāue e ’aumai mo’o fai o te gāué, pea mo he tahi tokoni pa’aga mo’o totogi o te 30% o «tukuhau fakafalepa’aga» (’ātēlē) o te ma’ua falā ’aia ne’e to’o mo’o fai o te gāué.

Kumi logo mokā kei ’aoga ki te site o te CCIMA

E i ai foki mo he tahi tokoni ki te totogi o te feletí, e feala pē ke kaku tona lahỉ ki te 50% e foaki kiā matani-gāue o ʼUvea mo Futuná, mo’o fakasi’isi’i o te totogi o uta e ʼaumai sitima pe ʼe vakalele, mai te fakatahi faka’eulopá mo’o fai o ni gāue.

Pea ko te fe’ave’aki o ni uta mo ’ihi atu me’a, i te vaha o ’Uvea mo Futuná, e toe hifo mo tona tukuhaú, o fēia aipē kiā uta o me’a e fa’u iā motu nei o ’ave ki Falani.

Ko te laopolokalama o te ʼaho 21 o sūlio 2003 kiā Fenua tu’u mama’o o Falaní, pe ko te lao Girardin, e fakahagahaga ia ke ina muli’i te fakaha’ele o te Ekonomī o te ū Tepalatemā mo Telitualé. Pea ne’e toe hoko te lao ʼaia i ʼUvea nei mo Futuna ke a’u ki te ta’u 2025.

Avec ce dispositif, les contribuables résidents fiscaux de métropole participent au financement des matériels destinés à l'industrie ou à l'artisanat ultramarins, à l’acquisition ou la construction de logements.

Ki te fakatu’utu’u ’aia e feala ai kia nātou e nonofo mo tukuhau i Falani ke natou kau ki te fakapa’aga o me’agāue e tuha mo te Initusitilī mo te ’Alatisanā o te ’ū fenua tu’u mama’ó, o feiapē ki te totogi pe ko te fa’u o ni falenofo’aga.

Ko nātou ’aia e tokoni mai tu’á, ’e fakahifo anatou tukuhau.

Ko te tefisikalisasio ’e ina fakapa’aga o a’u ki te 35,87% o he ’avesitisemā e fai.

Ko te fakatu’utu’u o te lōteleté e makehepē ia i ’Uvea mo Futuna. E kehe, he mole fakatukuhau fakasōsiale te kau gāue papālagi, o hagē ko Falaní mo Kolekitivitē pē Fenua tu’umama’o ’alā.

Ko te ’alasipele o ’Uvea mo Futuná e ke ina ma’u pē ona koloa fakafenua māhani talumai te ’ū kuí : ko ’alo nei e kei haohaoa, ko ’ona motu mo ’ona mata’one e kei taulekaleka, o fēia ki tana agafakafenua mo fakalotu. Ko tona kilimā e māfana mo vevela fe’augapē pea ’e nofo pē tona fakafuafua fakatēkelē i te 25 ki te 30, lolotoga te ta’ú kātoa.

Ko tona ʼulufenuá, mai ʼona faga manu ki ʼona ulu ʼakaú, kei ma’uhiga ʼaupitō mo faka’ofaofa pea mo mohu vāega. Ko tona haha’i e tali kāiga lelei mo mata malimali. Pea ko te Telitualé e mole he’eki uā ma’u ai ni haha’i fakahoko agatu’u.